Lek roślinny czy syntetyczny?

Czosnek niedźwiedzi. Fot. Pixabay/CC0

Najstarsze dokumenty, w których mowa o roślinach leczniczych pochodzą z Mezopotamii z około 3000 lat p.n.e. Już wtedy umiano zastosować m.in. rumianek, babkę, nagietek czy lukrecję. W tym samym czasie w Egipcie, zioła wykorzystywano nie tylko jako środki lecznicze, ale również stosowano je w kosmetyce i barwieniu tkanin. Wysoki poziom rozwoju ziołolecznictwa i zielarstwa osiągały głównie kraje, w których prężnie rozwijała się nauka. W starożytnej Grecji roślinami leczniczymi, ich zbieraniem, obróbką i zastosowaniem, zajmowali się kapłani, uczeni i filozofowie. Przypisywano im określenie rhizotomików czyli tzw. korzeniokrajczych. Tworzyli oni liczne dzieła, stanowiące przez następne wieki, podstawę znajomości ziół w Europie.

Po upadku ośrodków naukowych Starego Kontynentu, wiodącą rolę w nauce przejęli w okresie Średniowiecza Arabowie, którzy pielęgnowali i udoskonalali spuściznę pozostałą po Grekach i Rzymianach. Dostarczali oni do Europy nowe surowce i rośliny, których plantacje zakładali w krajach śródziemnomorskich. W X i XI w. głównie dzięki ingerencji klasztorów chrześcijańskich, rośliny lecznicze rozpowszechniły sie w wielu krajach Europy.

Duży wpływ na rozwój zielarstwa i ziołolecznictwa miał rozkwit chemii i innych nauk przyrodniczych mający swój początek w okresie Odrodzenia. Wtedy to, zaczęto wyodrębniać z roślin nieznane do tej pory substancje. Dzięki prężnie postępującemu rozwojowi chemii, ich skład, budowa, a także właściwości lecznicze z czasem przestawały być zagadką.

Wartość rośliny jako leczniczej, ocenia się na podstawie zawartości substancji czynnych. Jest ich zwykle niewiele, sporadycznie zawartość ta przekracza kilka procent, a ponadto podlega znacznym wahaniom w zależności od procesów technologicznych, którym poddaje się rośliny po zbiorze (Rumińska 1983).

Substancje czynne powstają w roślinie w wyniku często niezwykle skomplikowanych przemian biochemicznych, niejednokrotnie nie do końca poznanych. Zwykle są one produktami zasadniczej lub wtórnej przemiany materii. Mogą być związkami trwałymi, utrzymującymi się przez dłuższy czas w niezmienionej formie, mogą także ulec szybkiemu rozkładowi, tracąc specyficzny charakter. Związki czynne wytwarzane są i magazynowane w różnych częściach rośliny, dlatego stosuje sie podział surowców na liście, korzenie, korę, kwiaty, ziele itp (Anioł- Kwiatkowska, Kwiatkowski i Berdowski 1993). Najistotniejszymi z substancji czynnych są alkaloidy, antocyjany, garbniki, glikozydy, flawonoidy, olejki eteryczne, saponiny, śluzy, witaminy, związki mineralne, żywice.

Aż do XIX w. rośliny, zwierzęta i surowce mineralne stanowiły główne źródło leków. Jednak rozwój technik laboratoryjnych w drugiej połowie XIX w. umożliwił człowiekowi produkcje leków syntetycznych, które wyparły środki roślinne (Rumińska 1983).

Człowiek sięgnął po tego typu leki, gdyż ich stosowanie przynosi zadziwiające sukcesy. Pozwala niwelować choroby zakaźne i te schorzenie, które ujawniają się w sposób gwałtowny. Leki chemiczne oprócz korzystnego wpływu w leczeniu konkretnych jednostek chorobowych, wykazują jednak dość często toksyczne działanie na pozostałe, nie wymagające leczenia elementy organizmu. Charakteryzują sie tak zwanym działaniem ubocznym. Efekt ten, niezamierzony i często nieprzewidziany przez lekarza, bywa nierzadko bardzo destrukcyjny. Konsekwencją tego, jest próba powroty do fitoterapii i zachowania kompromisu w stosowaniu leków naturalnych i syntetycznych (Klimuszko 1989).

Za stosowaniem leków roślinnych przemawia fakt, że zapobiegają wielu chorobom, a używane odpowiednio wcześnie i właściwie, mogą skutecznie je leczyć. Badania naukowe wykazały, że działają synergicznie z wieloma syntetykami, to znaczy wzmacniają ich wpływ na organizm. Środki roślinne stosuje się jako leki podstawowe, bądź jako wspomagające działanie leków chemicznych, a także chroniące organizm przed szkodliwym, ubocznym działaniem chemioterapeutyków. Leki roślinne mogą być bardzo pożyteczne jako środki doraźnej pomocy w domowych warunkach i jako wspomagające w okresie rekonwalescencji. Ponad to, zioła mogą skutecznie likwidować mało nasilone objawy chorobowe. W niektórych schorzeniach przewlekłych, które zostały rozpoznane i sklasyfikowane pod względem zaawansowania, stosuje się odpowiednie zioła i ich mieszanki. W ten sposób leczy się, m.in. miażdżycę naczyń krwionośnych, reumatyzm, zaburzenia obwodowego krążenia, otyłość. Fitoterapeutyki przyspieszają zwykle proces powroty do zdrowia, dlatego zaleca się je rekonwalescentom po ciężkim chorobach i zabiegach chirurgicznych (Ożarowski i Jaroniewski 1987). Leki roślinne są bardzo ważne w leczeniu schorzeń układu krążenia i przewodu pokarmowego. W ostrej i przewlekłej niewydolności krążenia, właśnie lek roślinny jest lekiem podstawowym (glikozydy nasercowe), a środki syntetyczne są lekami pomocniczymi (Ożarowski 1980).

W obecnych czasach, gdy obserwujemy coraz bardziej postępującą industrializację, urbanizację , mechanizację i chemizację środowiska a co za tym idzie wzrost zapadalności na tak zwane choroby cywilizacyjne, człowiek coraz chętniej sięga po leki roślinne.

Należy jednak pamiętać, że zioła działają wielokierunkowo, stosowane prawidłowo zazwyczaj nie wywołują skutków ubocznych. Są źródłem witamin, enzymów, biokatalizatorów i mikroelementów, dzięki którym remineralizują organizm (Klimuszko 1989).

Rozumne posługiwanie sie roślinami leczniczymi wymaga jednak pewnych informacji na temat ich przyrządzania, dawkowania i działania (Ożarowski i Jaroniewski 1987).

Trzeba pamiętać, że jest spora grupa roślin trujących. Są też i takie, w stosunku do których istnieją osobnicze przeciwwskazania. Leki roślinne stosować można bez konsultacji lekarskich, jedynie w drobnych dolegliwościach. Gdy choroba zalicza się do poważnych, bądź ujawnia sie w sposób gwałtowny, po zioła należy sięgać, jako po środki pomocnicze i to jedynie za zgodą lekarza (Sarwa2001).

Literatura:

Anioł-Kwiatkowska J., Kwiatkowski S., Berdowski W., 1993: Rośliny lecznicze. Atlas. Wydawnictwo "Arkady", Warszawa

Rumińska A., 1983: Rośliny lecznicze. Podstawy biologii i agrotechniki. PWN, Warszawa

Klimuszko A.Cz., 1989: Wróćmy do ziół. Instytut Prasy i Wydawnictw "NOVUM", Warszawa

Ożarowski A. (red.),, 1980: Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. PZWL, Warszawa

Ożarowski A., Jaroniewski W., 1987: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ, Warszawa

Sarwa A., 2001: Wielki leksykon roślin leczniczych. Wydawnictwo "Książka i Wiedza", Warszawa